Μέλπω Αξιώτη, «Ο λαός είναι ο μέγας δάσκαλος»

Η Μέλπω Αξιώτη μπορούσε και ήξερε να μεταβάλλει «την οδύνη, την παρεξήγηση, τη μόνωση σε κατανόηση, δύναμη αποδοχής και ομορφιά. Θα λεγα δηλαδή σε ουσία ζωής», όπως έλεγε ο φίλος της Γιάννης Ρίτσος και συνέχιζε ότι με τα έργα της «περνοδιαβαίνει ανεμπόδιστα από το χθες στο σήμερα, απ' το σήμερα στο αύριο - όλο σ' ένα μακρύτερο αύριο...».

Ολότελα ξεχωριστή, προσωπική, «ριζοσπαστική» θεματολογικά και μορφολογικά η γραφή της. Στο λεξιλόγιό της χρησιμοποιεί μια αυθεντική λαϊκή γλώσσα, τους ιδιωματισμούς της Μυκόνου, αλλά και λέξεις ναυτικών. Σε πολλά έργα της κυρίαρχο ρόλο παίζουν η μνήμη, η χειμαρρώδης αφήγηση, τα συνεχή άλματα ανάμεσα στο παρελθόν, το παρόν και το μέλλον.

Ποια ήταν η Μέλπω Αξιώτη

«Ο πάπους μου μέχε μάθει ν' αγαπώ το λαό, πως ο λαός είναι ο μέγας δάσκαλος κι έχει απέραντους θησαυρούς και μεγάλη σοφία, είχε γράψει κι ο ίδιος πολλά μυκονιάτικα διηγήματα γεμάτα αγάπη για το φτωχό κόσμο κι ήταν ο πρώτος που έκαμε γνωστή στην Ελλάδα τη ρούσσικη φιλολογία με μεταφράσεις στη δημοτική του Πούσκιν, Λέρμοντοφ, Τολστόι. Ο πατέρας μέχε μάθει ν' αγαπώ τη Ρωσία, όπου εκεί είχε γεννηθεί κι ο ίδιος και μεγάλωσε. Τον αγαπούσα λοιπόν το λαό, την αγαπούσα και τη Ρωσία, και σίγουρα ότι εκείνες οι δυο αγάπες μαζί, μέχανε πάει εμένα πια ίσαμε το ΚΚΕ. Είχα δηλαδή κάμει νερά, είχα φύγει απ' την τάξη μου...».

Αυτά έγραφε το 1953 σε αυτοβιογραφικό της κείμενο, με τίτλο «Ο παππούς μου».

Γεννήθηκε το 1905 στην Αθήνα. Πατέρας της ο Μυκονιάτης μουσικοσυνθέτης Γιώργος Αξιώτης, μητέρα της η αριστοκράτισσα Καλλιόπη Βάβαρη. Οι γονείς της χωρίζουν και η Μέλπω μεγαλώνει στη Μύκονο μαζί με τον πατέρα της. Τελειώνει το Σχολαρχείο στη Μύκονο και το 1918 μπαίνει εσώκλειστη στις Ουρσουλίνες της Τήνου. Το 1922 έρχεται στην Αθήνα και ζει με τη μητέρα της. Το 1925 παντρεύτηκε τον δάσκαλό της Βασίλη Μάρκαρη, με τον οποίο έζησε τέσσερα χρόνια στη Μύκονο.

Το 1933 κάνει την πρώτη της εμφάνιση στο χώρο των Γραμμάτων. Το 1936 εντάσσεται στο ΚΚΕ. Το 1938 κυκλοφορεί το πρώτο της μυθιστόρημα, «Δύσκολες νύχτες». Τιμήθηκε με το Α' βραβείο του Γυναικείου Συλλόγου Γραμμάτων και Τεχνών. Κατά την προπολεμική περίοδο, ήρθε σε επαφή με αθηναϊκούς λογοτεχνικούς κύκλους και γνωρίστηκε με τους Νίκο Εγγονόπουλο, Νίκο Καββαδία, Γιώργο Σεφέρη και άλλους.

Στα χρόνια της Αντίστασης

Στη διάρκεια της Κατοχής εντάσσεται στο ΕΑΜ, στην Εθνική Αλληλεγγύη και γράφει για ΕΑΜικά έντυπα. Ηταν στη Συντακτική Επιτροπή της εφημερίδας «Σοβιετικά Νέα», με επικεφαλής από την Επιτροπή Πόλης της ΚΟ Αθήνας την Ηλέκτρα Αποστόλου. «Μέσα στην τοτινή παρανομία όλοι δουλεύανε στα κρυφά. Ο καθένας δεν ήξερε παρά μόνο τι έκανε ο ίδιος και μερικοί που του 'τυχε να τους συναντήσει στην πορεία του. Οι λογοτέχνες είχανε δυο βασικούς τομείς όπου κινιούνταν: τον παράνομο Τύπο και την οργάνωση του ΕΑΜ Λογοτεχνών».

Τα χρόνια αυτά δίνουν ώθηση και στην καλλιτεχνική παραγωγή, για να αποτυπώσει αυτές τις ιστορικές στιγμές. Μάχες, μπλόκα, εκτελέσεις, μεγάλες διαδηλώσεις αποτυπώνονται σε πλήθος λογοτεχνικών, εικαστικών, θεατρικών έργων. Η Μέλπω συμμετέχει και αυτή στην προσπάθεια να «καταγραφεί» η σύγχρονη ιστορία του τόπου μας και να υμνήσει τον αγώνα του λαού. Ο τόμος «Χρονικά» περιλαμβάνει τα κείμενα αυτής της περιόδου και συγκεκριμένα: «Απάντηση σε 5 ερωτήματα», «Πρωτομαγιές 1886 - 1945», «Οι Ελληνίδες φρουροί της Ελλάδας», «Αθήνα 1941 - 1945». Χαρακτηριστικά, το βιβλίο «Απάντηση σε 5 ερωτήματα» βγήκε τις πρώτες μέρες της απελευθέρωσης και εξαντλήθηκαν τα 11.000 αντίτυπα μέσα σε 30 μέρες.

«Μες στη φωτιά του αγώνα, ο κόσμος είχε μάθει να διαβάζει. Μέσα σ' εκείνα τα γραφτά έβρισκε τη δικιά του γλώσσα που την καταλάβαινε, κι έβρισκε και τα ζητήματα που ποθούσε να βρει. Κι ο λογοτέχνης από τη μεριά του μες στην παρανομία είχε διδαχτεί τώρα κάποιους κανόνες της τέχνης του, τους είχε μάθει και χωρίς να ξέρει πως ήτανε κανόνες της τέχνης». Τα κείμενα αυτής της περιόδου είναι κείμενα επικαιρικά, που ξεπερνούν όμως την εποχή που γράφτηκαν. Οι ήρωές της είναι οι απλοί καθημερινοί άνθρωποι, που μάχονται για τη ζωή και το μέλλον...

Η αναγκαστική ξενιτιά

Το 1947 διωκόμενη καταφεύγει στο Παρίσι. Στη Γαλλία γνωρίζεται με τους κομμουνιστές δημιουργούς Λουί Αραγκόν, Πωλ Ελυάρ, Πάμπλο Νερούντα και Πάμπλο Πικάσο.Το μυθιστόρημα «Εικοστός αιώνας», που είχε γράψει το 1946 και θεωρείται το πιο άρτιο και αντιπροσωπευτικό έργο της, μεταφράζεται στα γαλλικά, γνωρίζει μεγάλη απήχηση και σημαίνει την πανευρωπαϊκή της καταξίωση.

Επειτα από διάβημα της ελληνικής κυβέρνησης, απελαύνεται από τη Γαλλία και εγκαθίσταται στη Γερμανική Λαοκρατική Δημοκρατία. Το 1951 συμμετέχει στο Παγκόσμιο Φεστιβάλ Νεολαίας, όπου γνωρίζει τον Ναζίμ Χικμέτ.

Το 1952 πάει στη Βαρσοβία και εργάζεται σε ελληνική εκπομπή του ραδιοφωνικού σταθμού. Το 1955 εκδίδεται από τις «Πολιτικές και Λογοτεχνικές Εκδόσεις» το έργο «Μια καταγραφή στην περιοχή της λογοτεχνίας», όπου γράφει για το σοσιαλιστικό ρεαλισμό: «Δεν περιορίζεται μόνο να περιγράφει σωστά, μα έχει κι άλλο χρέος και μια τεράστια αποστολή: Διαπλάθει και διαπαιδαγωγεί χαρακτήρες και προσωπικότητες. Εξηγεί και συγκρίνει. Βγαίνει μες από το παρελθόν για να μπει μες στο μέλλον, και το προβλέπει το μέλλον κι αν ακόμα δε φαίνεται ολούθε πεντακάθαρο, και το βοηθά να 'ρθει μια ώρα αρχύτερα...».

Το 1956 επιστρέφει στη Λαοκρατική Γερμανία, όπου έως το 1964 διδάσκει σε πανεπιστήμιο Νέα Ελληνικά και Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας. Το 1965 επαναπατρίζεται στην Ελλάδα. Γράφει τα έργα «Το Σπίτι μου» και «Η Κάδμω». Στα χρόνια της δικτατορίας των συνταγματαρχών αντιμετωπίζει οικονομικά προβλήματα, καθώς και σοβαρά προβλήματα υγείας. Τη φροντίζουν λίγοι φίλοι, ανάμεσά τους και ο Γ. Ρίτσος. Πέθανε το Μάη του 1973.

Αυτή ήταν η Μέλπω Αξιώτη, που γι' αυτήν «η τέχνη πριν γίνει τέχνη ήταν κι αυτή ζωή». Και έζησε μαζί με όλες τις ηρωίδες της, γιατί όπως έλεγε και στην Κάδμω, «ίσως αυτό είναι που σου άρεσε και μεταμορφωνόσουν. "Η μεταμόρφωση της χρυσαλλίδας". Και τότε γινόσουν η Αννα, η Κάδμω, η Ισμήνη, η Ανώνυμη... Για να υπάρχεις μέσα στον κόσμο. Για να σ' ακούν να μιλάς οι άνθρωποι»...

Α. Π.

Ριζοσπάστης, 12-13 Μάρτη 2016