Τι μας διδάσκει ο Μπ. Μπρεχτ - Μια συνέντευξη του Γιώργου Κεντρωτή

Κυκλοφόρησε πριν από λίγο καιρό έκδοση με 500 ποιήματα του Μπ. Μπρεχτ, με τίτλο «Η Βαβυλωνιακή σύγχυση των λέξεων και άλλα 499 ποιήματα», σε μετάφραση του Γιώργου Κεντρωτή, καθηγητή Θεωρίας - Πράξης της Μετάφρασης στο Τμήμα Ξένων Γλωσσών, Μετάφρασης και Διερμηνείας του Ιονίου Πανεπιστημίου. Οπως σημειώνει ο ίδιος στον πρόλογο της έκδοσης, «ο προσεκτικός αναγνώστης θα συναντήσει σχεδόν όλα τα πασίγνωστα ποιήματά του (σε νέα μετάφραση εννοείται), αλλά θα ανακαλύψει και πάρα πολλά που κακώς δεν τα γνώριζε. Τα 500 ποιήματα, που απαρτίζουν τούτη την έκδοση, είναι άκρως αντιπροσωπευτικά του όλου έργου του ποιητή. Αντανακλούν, βέβαια, ως προς την επιλογή τους το προσωπικό μου γούστο ως ανθολόγου και μεταφραστή, αλλά πρωτίστως αποτελούν ένα πυκνό ρεζουμέ της ποίησης του Μπρεχτ ως καλλιτεχνικής δημιουργίας, συνθέτοντας την εικόνα του σε όλες τις περιόδους της δράσης του».

-- Παρότι η ποίηση του Μπρεχτ είναι κατ' εξοχήν επικαιρική, δεν φαίνεται να την προσπερνά ο χρόνος. Πώς το ερμηνεύετε;

-- Δεν υπάρχει ποίηση που να μην είναι με τον έναν ή με τον άλλον τρόπο επικαιρική. Από την επικαιρότητα, από κάτι «επίκαιρο» ξεκινούν όλοι οι μεγάλοι ποιητές. Δεν γράφεται ποίηση σε κενό χρόνου - ούτε με αναμνήσεις τρέφεται η μεγάλη ποίηση ούτε με μαντικές και μελλοντολογίες ικανοποιείται ο αξιωματικός σκοπός της: Το να συγκινεί διαχρονικά. Σε ένα διαρκές τώρα αποσκοπούν οι ποιητές. Τονίζω αυτό το σημαδιακό «διαρκές». Ο Μπρεχτ επιδίωξε με όλες του τις δυνάμεις να εκφράζει έγκυρα την εποχή του προβάλλοντας διαλεκτικά το τώρα της στην οθόνη του κάθε «αύριο». Διαλέγει πάντα από το τώρα όσα στοιχεία συνιστούν την ουσία του κοινωνικού είναι και τα περνάει στο κοινωνικό γίγνεσθαι. Γι' αυτό και ο χρόνος όπως διαβαίνει δεν τον προσπερνά, αλλά τον παίρνει μαζί του: Τον δικαιώνει.

Το εξώφυλλο της έκδοσης

-- Ποια ήταν η αφορμή που σας ώθησε να ασχοληθείτε με μετάφραση έργων του Μπρεχτ; Πόσο καιρό κράτησε αυτή η προσπάθεια μετάφρασης - απόδοσης των ποιημάτων του Μπρεχτ;

-- Η αγάπη μου για τον Μπρεχτ είναι πολύ παλιά. Δεν υπάρχει άνθρωπος, που να βιώνει την κοινωνική αδικία και να νιώθει την εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο ως μη φυσική κατάσταση και ως κατ' εξοχήν ανωμαλία, και να μη συγκινείται από τον μπρεχτικό λόγο. Ετσι κι εγώ. Πρώτα τον γνώρισα μέσω μεταφράσεων και κατόπιν στο πρωτότυπο. Η μεταφραστική ενασχόλησή μου με τα ποιήματά του είναι σχετικά πρόσφατη. Δεν πάει πιο πίσω από τα δέκα χρόνια. Αραιά στην αρχή και συστηματικά κατά τα τρία τελευταία έτη ασχολήθηκα με τη μετάφραση των ποιημάτων του προτείνοντας στον εαυτό μου ένα - επιτρέψτε μου να πω - αποκούμπι συντροφικού λόγου μέσα στη θυελλώδη επέλαση του νεοφιλελευθερισμού. Ακόμα και εκείνα τα ποιήματα που, όντας ερωτικά ή παιδικά ή σκωπτικά, δεν είναι ακριβώς πολιτικά (αν και δεν υπάρχει μη πολιτική ποίηση) αποδεικνύονταν ανάσα πολιτισμού στην εποχή της καπιταλιστικής βαρβαρότητας. Θα έλεγα ότι η στενότερη ενασχόλησή μου με τον ποιητικό λόγο του Μπρεχτ οφείλεται στο ότι στις ζοφερές μέρες που βιώνουμε αναζητούσα έγκυρες απαντήσεις σε ερωτήματα ζωτικής σημασίας για τον άνθρωπο, την κοινωνία και την προοπτική του ανθρώπινου πολιτισμού, χωρίς τις αλυσίδες των καταπιεστών. Και στον Μπρεχτ όχι μόνο βρήκα ό,τι ζητούσα, αλλά βρήκα και εκείνο που μας ζητάει ο Μπρεχτ να κάνουμε: Να αμφισβητούμε, να είμαστε σε διαρκή κίνηση, σε αέναη πάλη για το εκάστοτε ανώτερο και καλύτερο που αρμόζει στον άνθρωπο και τιμά την ανθρώπινη ύπαρξη. Από την άλλη μεριά, επειδή ασχολούμαι ο ίδιος με την ποίηση, και δη με τις έμμετρες μορφές της, βρήκα ευκαιρία στο πολυποίκιλο ρυθμικό και μετρικό σύμπαν του Μπρεχτ να δοκιμάσω και να ασκήσω τις δικές μου δυνάμεις στο μέτρο και στην ομοιοκαταληξία, συμμορφούμενος στις αυστηρά ποιητικές επιταγές του πρωτοτύπου. Μετέφρασα, δηλαδή, όλα τα έμμετρα ποιήματά του με αυστηρότητα μέτρου και ομοιοκαταληξίας.

-- Γράφετε στον πρόλογο της έκδοσης ότι σε αυτό το βιβλίο οι αναγνώστες θα συναντήσουν πασίγνωστα ποιήματα του Μπρεχτ, αλλά και νέα. Πείτε μας κάτι παραπάνω γι' αυτά. Ποια είναι αυτά που μεταφράζονται για πρώτη φορά στα ελληνικά; Ποιο ξεχωρίζετε;

-- Ο Μπρεχτ είναι από παλιά γνωστός και πολύ αγαπητός στην Ελλάδα. Είναι δημοφιλέστατος - πιο πολύ βέβαια λόγω των θεατρικών έργων και των μελοποιημένων τραγουδιών του που έχουν ερμηνευθεί αριστουργηματικά από κορυφαίους καλλιτέχνες. Αλλά τα ερωτικά (μερικές φορές και πέραν του άσεμνου) σονέτα του, τα νανουρίσματα, τα παιδικά και τα σατιρικά του ποιήματα, οι ψαλμοί και τα χορικά του (κατευθείαν επηρεασμένα από τη βιβλική γλώσσα), τα πολιτικά του ποιήματα που αποσκοπούν στην «κατήχηση» των μαζών στον αγώνα κατά του ναζισμού και του καπιταλισμού είναι έργα άγνωστα στη γλώσσα μας. Στην έκδοση που επιμελήθηκα φρόντισα να υπάρχουν ποιήματα από όλες τις περιόδους της μπρεχτικής δημιουργίας, έτσι ώστε να προκύπτει στο τέλος όχι μόνο μια ευρύτατη χρηστική ανθολογία «όλου» του Μπρεχτ, αλλά και να απεικάζεται μια αποκαλυπτική νωπογραφία σαν λυρική μαρτυρία για το πρώτο μισό του 20ού αιώνα και για τους ταξικούς αγώνες του προλεταριάτου τόσο κατά τους «πολέμους» όσο και κατά την «ειρήνη» των κεφαλαιοκρατών. Από τα ποιήματα του Μπρεχτ που πολύ αγαπώ είναι το «Οσοι τρέφονται με ελπίδες»: Δηλαδή τώρα τι περιμένετε; / Οτι οι κουφοί θα σας αφήσουν να μιλήσετε / και ότι οι αχόρταγοι / όλο και κάτι θα σας δώσουν;! / Οτι οι λύκοι θα σας βάλουνε να φάτε / και δεν θα σας καταπιούν αμάσητους;! / Οτι από αίσθημα φιλίας / κινούμενες οι τίγρεις / κοπιάστε θα σας πουν / τα δόντια να μας βγάλετε;! / Τέτοια μού περιμένετε;! / Τέτοια μού προσδοκάτε;!

-- Γράφει κάπου ο Μπρεχτ «ο καπιταλισμός δεν απανθρωποποιεί μόνο, αλλά και δημιουργεί ανθρωπιά και συγκεκριμένα με τον ενεργό αγώνα ενάντια στον απανθρωπισμό».

-- Σωστά το επισημαίνετε αυτό. Ο Μπρεχτ, ως μέγας διαλεκτικός που ήταν, έκρινε αποκλειστικά με το νυστέρι του διαλεκτικού υλισμού. Η δε κριτική που ασκούσε ήταν ανελέητη: Δεν επέτρεπε ούτε κουκουλώματα ούτε υπεκφυγές ούτε μερεμέτια ούτε συγυρίσματα της πραγματικότητας. Ετσι κατακτούσε την - όπως έλεγε - περιστασιακή αλήθεια που του χρησίμευε να αναζητήσει και να βρει τις ανώτερες μορφές της. Πρότεινε την αμφισβήτηση στους πάντες και στα πάντα, αλλά όχι την οποιαδήποτε οπορτουνιστική ή επιπόλαιη αμφισβήτηση για την αμφισβήτηση. Πρότεινε τη διαλεκτική αμφισβήτηση που επιτρέπει (αν δεν επιβάλλει κιόλας) την εύρεση της αλήθειας όχι μόνο μέσω των δικών μας αντιλήψεων, αλλά και μέσω όλων των ελλόγων πραγματικών προτάσεων. Να το πω με άλλα λόγια: Για να νικήσεις τον καπιταλισμό πρέπει να τον μάθεις, πρέπει να τον βάλεις να μιλήσει, να τον κατανοήσεις, να τον καταστήσεις κατανοητό στις μάζες, να τον αμφισβητήσεις από θέση ισχύος. Υστερα θα τον νικήσεις. Αυτό μας διδάσκει ο Μπρεχτ.

Α. Πρ.

Ριζοσπάστης

ΤΡΙΑ ΠΟΙΗΜΑΤΑ του Γιάροσλαβ Σέιφρτ

ΤΡΑΓΟΥΔΑΚΙ

Λευκό κουνάς μαντίλι από πέρα

σ' αυτόν που φεύγει, να τον χαιρετάει.

Ναι, κάτι τελειώνει κάθε μέρα·

τελειώνει πάντα κάτι ωραίο, πάει.

Το ταχυδρομικό το περιστέρι

γυρνά φτεροκοπώντας στη φωλιά του.

Ελπίδα ή απελπισία θα μας φέρει

καθέναν μας εκεί που 'ν' η χαρά του.

Τα δάκρυα σκούπισε και δες τη μέρα.

Κι αν κλαις, το μάτι σου ας χαμογελάει.

Ναι, κάτι αρχίζει ωραίο κάθε μέρα·

ωραίο πάντα κάτι ξεκινάει.

ΑΡΤΟΣ ΚΑΙ ΡΟΔΑ

Μεταξύ δύο πόλων εκτείνεται ο κόσμος

όπως και το γαϊδουροτόμαρο.

Και η ζωή μεταξύ δύο πραγμάτων:

ανάμεσα ψωμί και τριαντάφυλλα.

Βοά ο κόσμος και τα τύμπανα επαναλαμβάνουν.

Για πράγματα μικρά, μεγάλος πόλεμος και μάχες.

Οι νικητές κι οι νικημένοι δρόμο αφήνουν-πιάνουν,

στα σπίτια τους γυρνούν από φαράγγια κι από ράχες.

Δυο ζάρια, δύο λόγια θαυμαστά στο σύνολό τους

της Ιστορίας παίζει η σάλπιγγα: ψωμί και ρόδα.

Γυρνάς, τ' ανάποδο για να χτυπήσεις τύμπανό τους,

και σείεις την κορνέτα που 'χες όπλο παρά πόδα.

Και στο γαϊδουροτόμαρο, του έρωτά μας που 'ναι

πολέμου τύμπανο, λιμοί και χάροι καρτερούνε.

ΕΡΩΤΙΚΟ ΤΡΑΓΟΥΔΙ

Μπορώ ν' ακούω αυτό που οι άλλοι δεν ακούνε·

γυμνές πατούσες σε βελούδο να πατούνε·

το χνότο κάτω από τη σφραγισμένη κόλλα·

και των χορδών τα τρέμολα αδόνητα όλα.

Διωγμένος απ' του κόσμου τη βουή, τη ζάλη

μπορώ να δω ό,τι αδυνατούν να δούνε οι άλλοι:

τον έρωτα να 'χει ντυθεί γέλιου κομμάτια

που κρύβονταν στα βλέφαρα, πάνω απ' τα μάτια.

Ακόμα και χιονιού νιφάδες αν τα σκέπουν,

τα μάτια μου ροδώνες ανθισμένους βλέπουν.

Τον έρωτα άκουσα από δίπλα μου να φεύγει,

σαν έγιναν τα χείλη μας του πόθου ζεύγη.

Μα ποιος ωστόσο θα μου κόψει την ελπίδα

(ο φόβος ή η απογοήτευση που είδα)

γονατιστός να σε ικετεύω; Πες μου, έλα!

Τις καλλονές συνήθως τις χτυπάει η τρέλα.

Jaroslav Seifert

Μετάφραση: Γιώργος Κεντρωτής

Ο Τσέχος δημοσιογράφος και ποιητής Γιάροσλαβ Σέιφρτ (1901-1986) είναι κορυφαίος εκπρόσωπος της καλλιτεχνικής πρωτοπορίας στην πατρίδα του. Ίδρυσε μαζί με άλλους ποιητές την επιθεώρηση Ντεβιέτσιλ, ένα από τα σημαντικότερα ευρωπαϊκά περιοδικά που «έγραψαν ιστορία». Υπήρξε υπερρεαλιστής και ταυτόχρονα κομμουνιστής με την καρδιά του. Μετά το 1968 περιέπεσε σε κομματική δυσμένεια. Το 1977 υπέγραψε την περίφημη Χάρτα. Το 1984 του απονεμήθηκε το Βραβείο Νομπέλ.

Διάστιχο

Μπ. Μπρεχτ: Ο ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΜΟΣ ΕΙΝΑΙ Η ΜΕΣΗ ΟΔΟΣ

Ευχαριστούμε τον φίλο της "στηθάγχης"  Γιώργο Κεντρωτή (ιστολόγιο αλωνάκι της ποίησης) για την παραχώρηση της ανέκδοτης μετάφρασης αυτού του ποιήματος. Όπως μας πληροφορεί ο ίδιος, μέσα στο 2014 αναμένεται η έκδοση ανθολογίας από την ποίηση του Μπρεχτ, σε δικές του μεταφράσεις. Αναμένουμε λοιπόν με χαρά και ενδιαφέρον!

Ο ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΜΟΣ ΕΙΝΑΙ Η ΜΕΣΗ ΟΔΟΣ

Σε ανατροπή της καθεστηκυίας τάξεως να καλούμε

φαντάζει φοβερό.

Πλην όμως η καθεστηκυία δεν είναι τάξη.

Να καταφεύγουμε στη βία πάλι

φαντάζει κακό.

Πλην όμως ό,τι σταθερά ασκείται βία είναι,

δεν είναι κάτι το ξεχωριστό και το ιδιαίτερο.

Ο κομμουνισμός δεν είναι το άκρον των άκρων

που μόνο κάτι λίγο απ’ αυτόν μπορεί να εφαρμοστεί,

αλλά

πριν ολόκληρος εφαρμοστεί ολότελα,

δεν υπάρχει ούτε μία περίπτωση να γίνει ανεκτός

από όποιον είναι αναίσθητος.

Ο κομμουνισμός είναι όντως το ελάχιστο αίτημα,

είναι αυτό που βρίσκεται απ’ όλα πιο κοντά μας,

είναι η μέση λογική οδός.

Όποιος του πάει κόντρα, όχι, δεν σκέφτεται αλλιώτικα –

όποιος του πάει κόντρα δεν σκέφτεται καθόλου

ή σκέφτεται απλώς και μόνο το τομάρι του.

Είναι εχθρός του ανθρωπίνου γένους, είναι

φριχτός

κακός

αναίσθητος

και πρωτίστως είναι

οπαδός των άκρων, που,

αν εφαρμοζόταν έστω και κάτι λίγο απ’ αυτά,

η ανθρωπότητα μες στον γκρεμό θε να χανόταν.

ΜΠ. ΜΠΡΕΧΤ

Μετάφραση: Γιώργος Κεντρωτής