Η ΜΙΚΡΗ ΑΠΟ ΤΗ ΓΟΥΑΤΕΜΑΛΑ – Στη μνήμη του Χοσέ Μαρτί, του Απόστολου της Κουβανικής Ανεξαρτησίας

«Η Μαρία ήταν μια από τις κόρες του στρατηγού Μιγκέλ Γκαρσία Γκρανάδος, προέδρου της χώρας από το 1871 έως το 1873. 24 χρόνων, ο Μαρτί γνώρισε τη Μαρία, μια από τις μαθήτριές του στην Ακαδημία Θηλέων Κεντρικής Αμερικής, όπου ο σπουδαίος κουβανός πατριώτης, ποιητής και εκπαιδευτικός παρέδιδε δωρεάν μαθήματα έκθεσης το 1877. Προφανώς υπήρξε αμοιβαία έλξη ανάμεσα στο νεαρό τότε Μαρτί, ήδη αναγνωρισμένο δάσκαλο, και την κοπέλα. Ο Μαρτί ωστόσο είχε ήδη ζητήσει σε γάμο την Κάρμεν Σαγιάς Μπασάν, την οποία και παντρεύτηκε στο Μεξικό. Ένα μήνα μετά το γάμο, τον Ιανουάριο του 1878, επιστρέφει στη Γουατεμάλα, και μαθαίνει για τον τραγικό θάνατο της μαθήτριάς του.

Η μεγάλη χιλιανή ποιήτρια Γκαμπριέλα Μιστράλ (1889-1957), πρώτη λογοτέχνης από τη Λατινική Αμερική που τιμήθηκε με Νόμπελ Λογοτεχνίας (1945), υπήρξε μεγάλη θαυμάστρια και μελετητής του έργου του Μαρτί. Δεν μπορούσε παρ' όλα αυτά να διανοηθεί πώς ένας άνδρας της ευαισθησίας και του μεγαλείου του Χοσέ Μαρτί "καυχιέται" για το γεγονός ότι ένα κορίτσι πεθαίνει από έρωτα γι' αυτόν.

Ωστόσο, σύμφωνα με τον ισπανό βιογράφο Μανουέλ Ισίντρο Μέντεθ, ο Μαρτί γράφει το ποίημα το 1891, και ενώ η σύζυγος του τον έχει εγκαταλείψει. Ο ποιητής δείχνει, 13 χρόνια μετά, να έχει μετανιώσει που επέλεξε την Κάρμεν αντί της μικρής Μαρία και αφιερώνει στην τελευταία ένα ποίημα για τον ανεκπλήρωτο αυτό έρωτα. Δεν πρόκειται λοιπόν περί "καυχήματος" του Μαρτί, αλλά μιας προσπάθειας να προσφέρει στη νεκρή Μαρία τον έρωτα που δεν μπόρεσε να της δώσει εν ζωή. Η "Μικρή από τη Γουατεμάλα" λοιπόν ήταν το "μέτωπο που αγάπησε περισσότερο στη ζωή του", σύμφωνα με τους ίδιους τους στίχους του, και μαζί της έφυγε μετανιωμένος στην αιωνιότητα.»  (Πηγή: SegundaCita - Mετάφραση  Yannis Tsal στο Prensa Rebelde)

Το ποίημα Η μικρή από τη Γουατεμάλα περιλαμβάνεται στο βιβλίο ΣΤΙΧΟΙ ΑΠΛΟΙ, ΧΟΣΕ ΜΑΡΤΙ που κυκλοφορεί σε έκδοση του «Πολιτιστικού Συλλόγου ΧΟΣΕ ΜΑΡΤΙ στην Ελλάδα» (Αθήνα 2010), μεταφρασμένο  στα ελληνικά από τον Χιλιανό ποιητή Χάιμε Σβαρτ και την Άννα Καράπα.

Η ΜΙΚΡΗ ΑΠΟ ΤΗ ΓΟΥΑΤΕΜΑΛΑ

Θέλω, κάτω από τη σκιά ενός φτερού,

να διηγηθώ αυτή την ανθισμένη ιστορία:

Η μικρή από τη Γουατεμάλα,

αυτή που πέθανε από έρωτα.

Ήταν από λευκά κρίνα οι ανθοδέσμες,

και οι μπορντούρες από μετάξι

και από γιασεμί. Τη θάψαμε

μέσα σε φέρετρο από μετάξι.

…Αυτή χάρισε σε αυτόν που την ξέχασε

ένα μαξιλαράκι με αρώματα.

Εκείνος γύρισε, γύρισε παντρεμένος.

Αυτή πέθανε από έρωτα.

Πήγαιναν κουβαλώντας την στους ώμους

επίσκοποι και απεσταλμένοι.

Πίσω πήγαινε ο λαός κατά κύματα

όλοι φορτωμένοι με λουλούδια.

…Αυτή για να τον ξαναδεί,

βγήκε να κοιτάξει από το ύψωμα.

Αυτός γύρισε με τη γυναίκα του.

Αυτή πέθανε από έρωτα.

Σαν πυρωμένος μπρούντζος

στο φιλί του αποχαιρετισμού

ήταν το μέτωπό της. Το μέτωπο

που περισσότερο αγάπησα στη ζωή μου.

Μπήκε αργά στο ποτάμι,

την έβγαλε νεκρή ο γιατρός.

Λένε πως πέθανε απ’ το κρύο.

Εγώ ξέρω πως πέθανε από έρωτα.

Εκεί στην παγωμένη κρύπτη,

την ακούμπησαν πάνω σε δυο πάγκους.

Φίλησα το λεπτό της χέρι

φίλησα τα λευκά γοβάκια της

σιωπηλός, σαν έπεσε το βράδυ,

με φώναξε ο νεκροθάφτης.

Ποτέ πια δεν ξαναείδα

αυτή που πέθανε από έρωτα!

ΧΟΣΕ ΜΑΡΤΙ

Τον Δεκέμβρη του 2013 πραγματοποιήθηκε στην Αθήνα εκδήλωση υπό την αιγίδα της Κουβανικής Πρεσβείας, προς τιμή του Χοσέ Μαρτί. Ο Χάιμε Σβαρτ (στα ισπανικά) και ο ηθοποιός Τάκης Βαμβακίδης διάβασαν το ποίημα Η ΜΙΚΡΗ ΑΠΟ ΤΗ ΓΟΥΑΤΕΜΑΛΑ με τη συνοδεία μουσικής, προκαλώντας στους θεατές  ρίγη συγκίνησης. Ηχογραφήσαμε αυτή τη μαγική σκηνή και προσπαθήσαμε να την κλείσουμε στο βίντεο που ακολουθεί:

Ο ΧΟΣΕ ΜΑΡΤΙ, ο ποιητής, ο επαναστάτης, ο Απόστολος της Κουβανικής Ανεξαρτησίας, είναι από τις πλέον εμβληματικές φυσιογνωμίες της ιστορίας της Κούβας. Αποτέλεσε σημείο αναφοράς και έμπνευσης γιά τους ηγέτες της Επανάστασης και ιδιαίτερα για τον Τσε Γκεβάρα και τον Φιντέλ Κάστρο. Γεννήθηκε σαν σήμερα, στις 28 Γενάρη του 1853 στην Αβάνα. Ποιος είναι όμως ο Χοσέ Μαρτί;

Γράφει η Νατάσα Τερλεξή στο Prensa Rebelde:

«Ο Φιντέλ Κάστρο έχει επαναλάβει πολλές φορές ότι ο ίδιος και η γενιά των αγωνιστών που έφερε σε πέρας τη σοσιαλιστική επανάσταση του 1959 βρήκε τον δρόμο προς τον Μαρξ μέσα από τον Χοσέ Μαρτί. Ο Τσε Γκεβάρα του έχει αποτίνει τον ίδιο φόρο τιμής. Ποιος ήταν ο Μαρτί, και ποια η σημασία του για την Κούβα και τον κόσμο του σήμερα;

Ο Μαρτί ήταν πρωτεργάτης του πρώτου επαναστατικού αγώνα της Κούβας κατά της ισπανικής αποικιοκρατίας (1868-1898). Ήταν ο τελευταίος αντιαποικιακός πόλεμος που διεξήγαγαν οι λαοί της ηπείρου. Συνάμα ήταν και ο πρώτος ιμπεριαλιστικός πόλεμος. Αυτό γιατί οι Ηνωμένες Πολιτείες επενέβησαν ώστε να βάλουν χέρι στο νησί με οικονομικά και πολιτικά μέσα, την ίδια στιγμή που ο λαός του το απελευθέρωνε από την ωμή αποικιακή διακυβέρνηση. Ο «απόστολος της επανάστασης», όπως τον αποκαλούν οι Κουβανοί, γεννήθηκε το 1853 και έπεσε στη μάχη ενάντια στα αποικιακά στρατεύματα το 1895. Ίδρυσε το πολιτικό κόμμα που τέθηκε επικεφαλής του αγώνα για την ανεξαρτησία, του Κουβανικού επαναστατικού Κόμματος.

Θεμελίωσε το κόμμα αυτό στη βάση της αρχής ότι ο απελευθερωτικός αγώνας θα διεξαγόταν από τον λαό που καταπιέζεται και για το δικό του όφελος. Αγωνίστηκε ενάντια στη δουλεία και για μια μη-φυλετική κοινωνία. Έθετε θέμα μεγαλύτερης συμμετοχής και εκπαίδευσης των γυναικών. Πριν από κάθε άλλη ηγετική μορφή του λατινοαμερικανικού αγώνα προέβλεψε ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες εξελίσσονταν σε μια αρπακτική, ιμπεριαλιστική δύναμη και θεωρούσε ότι ο αγώνας της Κούβας απέβλεπε στην αναχαίτιση της δύναμης αυτής. Στα χνάρια του Μπολίβαρ, είχε μια παν-αμερικανική οπτική, αποσκοπώντας στην ένωση των λαών της ηπείρου και στην αφύπνιση των ιθαγενών της πληθυσμών. Ακόμα παραπέρα, το αλληλέγγυο βλέμμα του αγκάλιαζε και τους εργάτες και τους αγρότες στις ίδιες τις ΗΠΑ, που εκείνη την εποχή διεξήγαγαν αιματηρούς αγώνες για το οκτάωρο, και για την οργάνωση συνδικάτων. Η εθνική ανεξαρτησία ήταν στη σκέψη του ένα σκαλοπάτι για την προσέγγιση της ανθρωπότητας. «Πατρίδα είναι η ανθρωπότητα», θα γράψει.

Εκτός όμως από πολιτικός και στρατιωτικός ηγέτης, ο Μαρτί υπήρξε ποιητής και εκπαιδευτικός. Οι αντιλήψεις του για μια καθολική παιδεία, απελευθερωμένη από τον σχολαστικισμό, δεμένη με την πρακτική εργασία και παγκόσμια σε περιεχόμενο. Μια παιδεία όπου η ιστορία των ιθαγενών πληθυσμών της Αμερικής θα πάρει τη θέση της δίπλα στην αρχαία ελληνική ιστορία και την ιστορία των λαών της Ασίας. Βασική αντίληψη του Μαρτί ήταν ότι ο αγώνας για την άνοδο του πολιτιστικού επιπέδου του εργαζόμενου λαού ήταν προϋπόθεση και εγγύηση της ελευθερίας από την καταπίεση. Η εκπαιδευτική φιλοσοφία της Κούβας σήμερα στηρίζεται στις αντιλήψεις του.

Η εθνική ανεξαρτησία και η οργάνωση της οικονομίας με γνώμονα την ευμάρεια της εργαζόμενης πλειοψηφίας, η συναίσθηση της κοινής μοίρας όλων των καταπιεζόμενων ανθρώπων της αμερικανικής ηπείρου, η πίστη ότι οι δούλοι και οι πρώην δούλοι, οι γυναίκες και οι άνδρες που υπήρξαν τα υποζύγια των γαιοκτημόνων και των κατακτητών θα είναι οι πρωτεργάτες της απελευθέρωσης «της δικής μας Αμερικής»: Πρόκειται για στόχους και αντιλήψεις του Μαρτί που έθεσαν τα ιδεολογικά θεμέλια για την επανάσταση του 1959 και που δεν επρόκειτο να δικαιωθούν παρά μόνο μέσα από τη δεύτερη, σοσιαλιστική αυτή τη φορά, επανάσταση που έφεραν σε πέρας οι εργάτες και αγρότες της Κούβας.»