Ο Γιαννιώτης ποιητής Γιοσέφ Ελιγιά (1901-1931)

Ο Γιοσέφ Ελιγιά, προσωπικότητα των Γραμμάτων μας από τις πιο λαμπρές του μεσοπολέμου, ανήκει σε δύο ρεύματα που ενώνονται με το γενικό προοδευτικό κοινωνικό κίνημα της δεκαετίας 1920 - 1930: Το πολιτικό αντιεθνικιστικό εβραϊκό και το πνευματικό, ιδεολογικό. Και τα δύο αυτά ρεύματα ήταν το ίδιο δυναμικά. Ενας ανανεωτικός αέρας φυσούσε και ξεσήκωνε τις εβραϊκές συνοικίες των πόλεων της Θεσσαλίας και της Επτανήσου, των Ιωαννίνων και της Θεσσαλονίκης. Η εβραϊκή φτωχολογιά απαλλασσόταν από τις παμπάλαιες θρησκευτικές και ειδωλολατρικές προκαταλήψεις και προσχωρούσε με ενθουσιασμό στη στρατιά των επαναστατημένων προλετάριων της πόλης και της υπαίθρου.

Οι στόχοι του εργατικού κινήματος δεν ήταν μόνο πολιτικοί ούτε μόνο οικονομικοί. Το ανέβασμα του πνευματικού επιπέδου των μαζών ήταν από τα επίμονα αιτήματά του. Το κίνημα για την πνευματική αφύπνιση της επαρχίας δέχτηκε τη μεγαλύτερη βοήθεια από τις οργανώσεις σε όλη την Ελλάδα του ΚΚΕ και της Κομμουνιστικής Νεολαίας. Οι κομμουνιστικές εφημερίδες και τα περιοδικά διαβάζονταν από τους νέους με απληστία. Το ίδιο και τα βιβλία των κομμουνιστών και των προοδευτικών διανοουμένων.

Μέσα σ' ένα τέτοιο κλίμα, ανδρώθηκε ο Γιαννιώτης ποιητής και εβραιολόγος και μέσα σ' αυτό διαμορφώθηκε η προσωπικότητα και η σκέψη του. Αυτό φαίνεται από τη δράση του μέσα στο προοδευτικό κίνημα και από τα πρώτα του ποιήματα. Στο αθηναϊκό περιοδικό "Κριτική και Τέχνη" (1925) βρίσκουμε δημοσιευμένο το παρακάτω ποίημα με τον τίτλο "Το Τορά μας" (O Νόμος μας).

Μεσονυχτίς στην άκαρπη μελέτη βυθισμένοι,

με τη χλωμή σας τη θωριά που η φτώχεια όλο μαραίνει,

στ' αραχνιασμένα σας "Ταλμούντ" τα παλαιικά σκυφτοί

κι η σκλαβωμένη σας ψυχή με πάθος αναζητεί

να βρει τι γράφει το Τορά μας.

Μα, αν τυφλωμένη απ' την παλιά ξεθωριασμένη πίστη,

στου χρόνου το περπάτημα δεν το 'νιωσες; -εσβήστη

η αρχαία λυχνία. Καινούριο φως στη στράτα μας μπροστά:

Και το γοργοξετύλιγμα της ζωής πια δε ζητά

να βρει τι γράφει το Τορά μας.

Ω αδέρφι που σε μάγεψε το αρχαίο σου "μεγαλείο".

Της ζωής να ξεφυλλίσουμε το ζωντανό βιβλίο

έλα εκεί μέσα θε να βρεις πυρογραμμένο κάτι

- με του Δυνάστη το ραβδί, με τα δεσμά του Εργάτη -

φριχτό που δε γράφει το Τορά μας.

Ο Γιοσέφ Ελιγιά ήταν κομμουνιστής και εμπνεόταν από τα ιδανικά του ελληνικού και του παγκόσμιου κομμουνιστικού κινήματος. Οταν πέθανε, στις 29 Ιούλη 1931 σε νοσοκομείο της Αθήνας - τον μεταφέραν βιαστικά από το Κιλκίς, όπου υπηρετούσε ως καθηγητής της γαλλικής γλώσσας, άρρωστο - από τύφο, οι αστοί, Ισραηλίτες και Ελληνες θέλησαν να τον παρουσιάσουν για "δικό τους". Οι πρώτοι λέγαν πως ο νεκρός ποιητής ήταν ένας καλός Εβραίος, και οι Ελληνες πως ο Ελιγιά αλλαξοπίστησε κι έγινε ένας καλός χριστιανός!.. Και οι μεν και οι δε δεν κάναν καθόλου λόγο για τον κομμουνιστή ποιητή και διανοούμενο. Οι "Πρωτοπόροι" τότε, το περιοδικό της επαναστατικής διανόησης με άρθρα συνεργατών του και ανέκδοτους στίχους του διαφιλονικούμενου ποιητή, είπαν πως δεν ήταν ούτε Εβραίος, ούτε χριστιανός, ούτε Εβραιοχριστιανός. Απλούστατα, ήταν κομμουνιστής.

Οι νέοι που θα αντικρίζουν τη μορφή στο μάρμαρο του Ελληνοεβραίου ποιητή ας έχουν πάντα υπόψη τους ποιος ήταν ο Γιοσέφ Ελιγιά για να εμπνέονται από το παράδειγμά του.

(Απόσπασμα της φιλολογικής επιφυλλίδας του κριτικού και ιστορικού της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Μ. Μ. Παπαϊωάννου, που γράφτηκε και δημοσιεύτηκε στον Ριζοσπάστη μάλλον το 1975, με αφορμή τα αποκαλυπτήρια της προτομής του ποιητή στα Γιάννενα.)

Το πολιτικά "ουδέτερο" (αποσιωπά την προαναφερόμενη δράση του) βιογραφικό σημείωμα που ακολουθεί,  την εργογραφία του ποιητή, καθώς και τη σχετική  βιβλιογραφία τα βρήκα στην ιστοσελίδα του ΕΚΕΒΙ:

Ο Γιωσέφ Ελιγιά (λογοτεχνικό ψευδώνυμο του Ιωσήφ Καπούλια) γεννήθηκε στα Γιάννενα, όπου πέρασε τα παιδικά και νεανικά του χρόνια. Αποφοίτησε από το γαλλόφωνο γυμνάσιο της Alliance Israelite. Πήρε ενεργό μέρος στη σιωνιστική κίνηση της Ηπείρου, παράλληλα όμως προώθησε την αφομοιωτική κίνηση των εβραίων με τους έλληνες της περιοχής. Το 1922 εγκαταστάθηκε στην Αθήνα, όπου εργάστηκε ως καθηγητής της γαλλικής γλώσσας σε ιδιωτικά σχολεία και στη συνέχεια αφοσιώθηκε στη λογοτεχνία, όπου είχε πρωτοεμφανιστεί το 1920 από τις σελίδες του Νουμά. Ασχολήθηκε με την ποίηση και τη λογοτεχνική μετάφραση, κυρίως από τη Βίβλο, ενώ συνεργάστηκε με τη Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια των εκδόσεων του Πυρσού. Πέθανε στο νοσοκομείο του Ευαγγελισμού από κοιλιακό τύφο. Το σύντομο της ζωής του Ελιγιά δεν του επέτρεψε να δει τα έργα του εκδομένα. Μετά το θάνατό του εκδόθηκαν τα Ποιήματα με ευθύνη του συλλόγου Μπενέ Μπερίθ της Θεσσαλονίκης και επιμέλεια του Γ.Κ.Ζωγραφάκη.

1. Για περισσότερα βιογραφικά στοιχεία του Γιωσέφ Ελιγιά βλ. Κόρφης Τάσος, «Ελιγιά Γιωσέφ», Μεγάλη Εγκυκλοπαίδεια της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας6. Αθήνα, Χάρη Πάτση, χ.χ., Μερακλής Μ.Γ., «Γιωσέφ Ελιγιά», Η ελληνική ποίηση· Ρομαντικοί – Εποχή του Παλαμά - Μεταπαλαμικοί· Ανθολογία – Γραμματολογία, σ.542. Αθήνα, Σοκόλης, 1977 και Ω., «Γιωσέφ Ελιγιά», Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια9. Αθήνα, Πυρσός, 1929.

Ενδεικτική Βιβλιογραφία

• Άγρας Τέλλος, «Γιωσέφ Ελιγιά», Νέα Εστία10, ετ.Ε΄, 1η/8/1931, αρ.111, σ.828-829.

• Αναστασίου Ι.Ε., «Χριστιανικά στοιχεία στην ποίηση του Ελιγιά», Ηπειρωτική ΕστίαΒ΄, σ.73.

• Γιαννάκος Πανάγος Π., Ο ποιητής Γιωσέφ Ελιγιά. Αθήνα, 1954.

• Γιωσέφ Ελιγιά (1892-1931). Θεσσαλονίκη, 1931.

• Δημαράς Κ.Θ., «Γιωσέφ Ελιγιά», Πρωία, 1η/8/1937.

• Κόρφης Τάσος, «Γιωσέφ Ελιγιά», Μεγάλη Εγκυκλοπαίδεια της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας6. Αθήνα, Χάρη Πάτση, χ.χ.

• Κοσμάς Ν., Νέα Εστία, 15/7/1950.

• Κραψίτης Βασίλης, Ηπειρώτες λυρικοί, σ.245-256. Αθήνα;, 1969 (έκδοση γ΄).

• Μακης Βασίλης Χ., «Αρμονικό συνταίριασμα ελληνικού πνεύματος και βιβλικής παράδοσης», Διαβάζω48, 12/1981, σ.86-87.

• Μενδράκος Τάκης, «Γιωσέφ Ελιγιά (πενήντα χρόνια από το θάνατο του Ελληνοεβραίου ποιητή)», Μικρές δοκιμές· Κριτικά σημειώματα & άρθρα, σ.104-106. Αθήνα, Σοκόλης, 1990 (πρώτη δημοσίευση στο περιοδικό Επίκαιρα, 30/7/1981).

• Μερακλής Μ.Γ., «Γιωσέφ Ελιγιά», Η ελληνική ποίηση· Ρομαντικοί – Εποχή του Παλαμά - Μεταπαλαμικοί· Ανθολογία – Γραμματολογία, σ.542. Αθήνα, Σοκόλης, 1977.

• Παράσχος Κλέων, «Γιωσέφ Ελιγιά: Ποιήματα», Νέα Εστία25, ετ.ΙΓ΄, 15/5/1939, αρ.298, σ.722-723.

• Περάνθης Μ., «Ο ελληνοεβραίος ποιητής Γιωσέφ Ελιγιά», Νεοελληνικά Γράμματα, 19/11/1938.

• Περάνθης Όλμος, «Γιώσεφ Ελιγιά», Γιώσεφ Ελιγιά, Άσμα ασμάτων· Μετάφραση, σχόλια και κριτική· Εισαγωγή Όλμου Περάνθη, σ.5-22. Αθήνα, Γκοβόστης, χ.χ.

• Σακελλιώνας Γιάννης Α., Ο ελληνοεβραίος ποιητής Γιώζεφ Ελιγιά· Αναζήτηση ποιότητας. Θεσσαλονίκη, ανάτυπο από την Ηπειρωτική Εστία, 1981.

• Σταματίου Κώστας, Κριτική για το Άσμα Ασμάτων, Τα Νέα, 30/5/1981.

• Τσαούσης Κώστας, Κριτική για το Άσμα Ασμάτων, Ελευθεροτυπία, 30/4/1981.

• Ω., «Ελιγιά Γιωσέφ», Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια9. Αθήνα, Πυρσός, 1929.

Εργογραφία

(πρώτες αυτοτελείς εκδόσεις)

Ι.Ποίηση

• Ποιήματα· Συγκεντρωμένα με εισαγωγή, ανάλυση, βιογραφικό σημείωμα από τον Γ.Κ.Ζωγραφάκη. Θεσσαλονίκη, 1938.

ΙΙ.Μεταφράσεις

• Άσμα ασμάτων· Μετάφραση, σχόλια και κριτική· Εισαγωγή Όλμου Περάνθη. Αθήνα, Γκοβόστης, χ.χ.