Η σχέση της Οχτωβριανής Επανάστασης με τη λογοτεχνία

"Την παραμονή της Οχτωβριανής Επανάστασης"
πίνακας του D. Nalbandyan

«Είναι βέβαιο. Με τη μεγάλη επανάσταση αρχίζει μια μεγάλη εποχή για τις τέχνες. Πόσο μεγάλες θα γίνουν αυτές;»

Μπέρτολντ Μπρεχτ

Η Οχτωβριανή Επανάσταση εγκαινίασε ένα νέο τύπο σχέσεων ανάμεσα στις τέχνες και τον καλλιτέχνη, από τη μια, και τον εργαζόμενο λαό, από την άλλη. Αυτός ο νέος τύπος σχέσεων κινήθηκε σε πολλά πεδία: στο πεδίο της διαμόρφωσης νέας θεματολογίας, νέου περιεχομένου, πολλές φορές και νέων μορφών στο έργο τέχνης. Στο πεδίο της παραγωγής και της διάδοσης του πολιτιστικού προϊόντος και της συμμετοχής του κοινού στην απόλαυσή του. Τέλος, στο πεδίο της ανάπτυξης νέων μορφών τέχνης (κυρίως του κινηματογράφου) που τέθηκαν, όπως και όλες οι παλιότερες, στην υπηρεσία της διαμόρφωσης του νέου τύπου ανθρώπου που θα οικοδομεί το σοσιαλισμό.

Η λογοτεχνία δεν υστέρησε, σε σχέση με τις άλλες τέχνες, ως προς τις επιδράσεις που δέχτηκε από την επανάσταση του Οχτώβρη, αλλά και ως προς τα αριστουργήματα που γέννησε, εμπνευσμένα από το νέο κόσμο που χάραζε, εντός και εκτός της επαναστατημένης Ρωσίας.

Το νεαρό εργατικό κράτος στη Σοβιετική Ενωση έχει να αντιμετωπίσει, και όσον αφορά τον πολιτισμό, προβλήματα πολύ πραγματικά και πολύ υλικά. Πρέπει να καταπολεμηθεί ο διάχυτος αναλφαβητισμός, η γενικευμένη θρησκοληψία, η απόλυτη απαξίωση των - πλην της ρωσικής - γλωσσών που μιλιούνταν στην αχανή χώρα. Είναι «εκ των ων ουκ άνευ» προϋπόθεση, όχι μόνο για να γραφτούν μεγάλα έργα τέχνης, αλλά και για να γίνουν κτήμα του σοβιετικού λαού. Παράλληλα με τις τιτάνιες αυτές προσπάθειες, γράφονται έργα υψηλής αισθητικής που προπαγανδίζουν τις προλεταριακές αξίες. Στις γραμμές των σοβιετικών διανοούμενων αναπτύσσεται πλούσια και γόνιμη συζήτηση - που, συχνά, εξελίσσεται σε διαπάλη με έντονα πολιτικά χαρακτηριστικά - σε σχέση με τις αισθητικές μορφές από τις οποίες μπορούν να εκφραστούν καλύτερα οι προλεταριακές αξίες. Αναπτύσσεται το ρεύμα του σοσιαλιστικού ρεαλισμού, με κύριο εκπρόσωπο, στη λογοτεχνία, το Μαξίμ Γκόρκι. Το ρεύμα αυτό στηρίζεται και στην πλουσιότατη παράδοση της ρώσικης λογοτεχνίας, λαϊκής και λόγιας: στους θρύλους, στα παραμύθια, στα τραγούδια της αγροτικής Ρωσίας, αλλά επίσης και στις λογοτεχνικές επιτεύξεις της ρώσικης γλώσσας, έτσι όπως πραγματώθηκαν μέσα από την ποίηση του Πούσκιν, ή μέσα από το ρώσικο μυθιστόρημα. Ο Βλαδίμηρος Μαγιακόφσκι και ο κύκλος του περιοδικού «ΛΕΦ» καταθέτουν τη δική τους αισθητική πρόταση: ρήξη με τις παλιές αισθητικές φόρμες, ώστε το καινούριο, η προλεταριακή επανάσταση, να εκφραστεί αποκλειστικά και μόνο από καινούριες μορφές.

Η σοβιετική λογοτεχνία δίνει προτεραιότητα στο περιεχόμενο που, με τη σειρά του, επαναδιαμορφώνει τη φόρμα. Στην πορεία προς την ωρίμανσή της, παραμερίζονται οι ιδιαίτερα ρηξικέλευθες φόρμες και κυριαρχεί ο ρεαλισμός και ο λυρισμός. Η θεματολογία αντλείται κυρίως από τον «άνθρωπο νέου τύπου», από την προσπάθεια της εργατικής τάξης να σπάσει τα δεσμά των ταξικών κοινωνιών και να οικοδομήσει το σοσιαλισμό. Η επική αυτή προσπάθεια αποτυπώνεται άρτια, για παράδειγμα, στο μυθιστόρημα - ποταμός του Μιχαήλ Σολόχοφ «Ο ήρεμος Ντον», όπου ο μέγιστος σοβιετικός συγγραφέας περιγράφει με εξαιρετικά ψύχραιμη ματιά το πέρασμα μιας κοινότητας κοζάκων του Ντον, με τις ιδιαιτερότητες και τις παλινωδίες που χαρακτηρίζουν μια κλειστή κοινωνία, από ένα ημιφεουδαρχικό καθεστώς πατριάς στο σοσιαλισμό. Από μια άλλη πλευρά, το έντονα φιλειρηνικό περιεχόμενο των έργων που γράφονται αμέσως μετά την επανάσταση και κατά το μεσοπόλεμο, θα εμπλουτιστεί, κατά το Μεγάλο Πατριωτικό Πόλεμο, με το πνεύμα της υπεράσπισης της σοσιαλιστικής πατρίδας και των θυσιών που αυτό συνεπαγόταν.

Στις λοιπές, πλην Ρωσίας, Δημοκρατίες της Ενωσης (κυρίως στις ασιατικές) για πρώτη φορά στην ιστορία αυτών των λαών, η γλώσσα τους καθίσταται γραπτή, γίνεται αντικείμενο λογοτεχνικής επεξεργασίας και δίνει λαμπρά έργα: ανεξάρτητα από την πολιτική κατάληξη του συγκεκριμένου συγγραφέα, δεν μπορεί να μην αναφερθεί κανείς στο έργο του Κιργίζιου Τενγκίζ Αϊτμάτοφ που, με έργα όπως η «Τζαμίλια» («Η ωραιότερη ερωτική ιστορία του κόσμου», σύμφωνα με το Λουί Αραγκόν), «Το χωράφι της μάνας», «Ο πρώτος δάσκαλος», καταγράφει την αγωνία και την προσπάθεια ενός ολόκληρου κόσμου, ιδιαίτερα των γυναικών του, να δηλώσει την παρουσία του στην ιστορία.

Σημαντικότατη είναι η επίδραση της Οχτωβριανής Επανάστασης στα Γράμματα και στις Τέχνες των χωρών του υπόλοιπου κόσμου. Η ίδρυση του πρώτου εργατικού κράτους στην ιστορία, απελευθερώνει μια ολόκληρη γενιά διανοούμενων από τις ψευδαισθήσεις τους, τις μεταφυσικές αγωνίες τους, τα αδιέξοδά τους και τους κάνει να στρέψουν το βλέμμα στο κοινωνικό τοπίο του καιρού και του τόπου τους: να αναδείξουν τις υλικές αιτίες των δεινών της ανθρωπότητας και να διακηρύξουν την αναγκαιότητα του σοσιαλισμού. Από τους δικούς μας, τον Κώστα Βάρναλη και, αργότερα, το Γιάννη Ρίτσο (για να αναφερθούμε σε δύο μόνο από τα πολλά και σημαντικά ονόματα Ελλήνων κομμουνιστών λογοτεχνών), στο «γείτονα» Ναζίμ Χικμέτ: περνώντας στον Πολ Ελιάρ και το Λουί Αραγκόν, κορυφαία ονόματα της γαλλικής διανόησης που ξεκινούν από το σουρεαλισμό για να γίνουν κομμουνιστές και να υμνήσουν τους αγώνες των λαών: ας καταλήξουμε, έχοντας πλήρη επίγνωση των ονομάτων που ο χώρος δε μας επιτρέπει να αναφέρουμε, στην άκρη του κόσμου, στη Χιλή, όπου ο Πάμπλο Νερούδα μιλά για τη λατινόφωνη Αμερική, ρημαγμένη από τις ντόπιες αστικές τάξεις και το βόρειο γείτονα, με μόνη ελπίδα, για να ξεφύγει από αιώνες μοναξιάς, το σοσιαλισμό.

Δε φιλοδοξούμε να εξαντλήσουμε εδώ το θέμα της πολύπλευρης σχέσης της Οχτωβριανής Επανάστασης με τη λογοτεχνία, σε σοβιετικό και παγκόσμιο επίπεδο. Εξάλλου, ζητήματα όπως η ιδεολογική, πολιτική και αισθητική διαπάλη που αναπτύχθηκε σε όλη τη διάρκεια της ιστορίας της σοβιετικής λογοτεχνίας, χρήζουν ιδιαίτερης εμβάθυνσης και συζήτησης. Ωστόσο, ας κρατήσουμε, ως μνήμη ακριβή για ολόκληρη την ανθρωπότητα, ως παράδειγμα και απόδειξη της σχέσης που η σοβιετική εξουσία οικοδόμησε ανάμεσα στο λογοτέχνημα και στο λαό, την όμορφη εικόνα των λουλουδιών, με τα οποία οι σοβιετικοί πολίτες στόλιζαν τα αγάλματα των ποιητών τους. Κι ακόμα, τούτη τη θέση του μεγάλου μαρξιστή φιλολόγου Τζορτς Τόμσον (κι ας ξεφεύγει από τα στενά όρια της λογοτεχνίας, αφού αφορά κυρίως το θέατρο): την οργανική ενότητα ανάμεσα στην κοινότητα και το δράμα (ας βάλουμε στη θέση του δράματος κάθε καλλιτεχνικό έργο), την «τέλεια αρμονία ανάμεσα στην ποίηση και τη ζωή», βασικό συστατικό στοιχείο της αρχαίου ελληνικού θεάτρου, τη βίωσε και την κατανόησε μόνο όταν παρακολούθησε, στη Μόσχα, μαζί με ένα «ξύπνιο και δύσκολο στην κριτική του ακροατήριο εργαζομένων» και μέσα σε ατμόσφαιρα γιορτής, την παράσταση μιας νέας όπερας, που μιλούσε για τη χειραφέτηση της γυναίκας, ως αποτέλεσμα της κατάργησης της εκμετάλλευσης ανθρώπου από άνθρωπο!

Δώρα Μόσχου

Ριζοσπάστης, 27-28 Οχτώβρη 2007