Πού πήγαν οι ήρωες των παιδικών βιβλίων;

Ο Πινόκιο (εικ. Susanna Campillo)

Κάποτε, πολύ παλιά (πριν από είκοσι - τριάντα χρόνια!...), τα βιβλία ήταν οι πιο πιστοί κι αγαπητοί σύντροφοι της παιδικής ηλικίας, μετά το παιχνίδι φυσικά. Μέσ' από τα βιβλία, τα παιδιά μυούνταν στα μυστήρια της καλλιτεχνικής δημιουργίας μ' έναν τρόπο συναρπαστικό. Ανακάλυπταν τις ιδιαιτερότητες και τις αντιφάσεις του κόσμου των ενηλίκων από έναν δρόμο προσιτό. Οδηγούνταν στο σχηματισμό συνειρμών, συλλογισμών και κρίσεων με ερέθισμα έναν λόγο μεστό. Οι Ηρωες των βιβλίων μπορούσαν να γίνουν για τους αναγνώστες σύντροφοι ολόκληρης ζωής. Βαθιά χαραγμένοι στις ψυχές, όταν αυτές ήταν ακόμα ολάνοιχτες, οι χάρτινοι ήρωες αναδύονταν από τα κατάβαθα της σκέψης, για να παρηγορήσουν, να εμπνεύσουν, να εμψυχώσουν αυτούς που, σαν παιδιά, μοιράστηκαν μαζί τους δοκιμασίες, επιτυχίες και περιπέτειες.

Τα τελευταία χρόνια οι χάρτινοι ήρωες σωπαίνουν. Ηχοι πιο δυνατοί από το γύρισμα των φύλλων, και επιφάνειες πιο λαμπερές από το λευκό των σελίδων, τους απωθούν στο σκοτάδι.

- Η αληθοφάνεια των τηλεοπτικών αφηγήσεων συνηθίζει τους νεαρούς τηλεθεατές σε μια πλαστή αλήθεια, σε μια επίφαση ρεαλισμού που φαντάζει εξαιρετικά έγκυρος. Αντίθετα, η αλήθεια που επιδέξια κρύβεται στον πυρήνα της λογοτεχνίας, εγκαταλείπεται ανεκμετάλλευτη στο έρημο χρυσωρυχείο της.

- Η αίσθηση της παντοδυναμίας που παρέχεται από τα πλήκτρα και τα κουμπιά της σύγχρονης τεχνολογίας, η αίσθηση της παντογνωσίας που διαχέεται από τον καταιγισμό των πληροφοριών, δημιουργούν μια μέθη αυτάρκειας, τη στιγμή που το διάβασμα γεννάει συνεχώς αμφιβολίες και, αντί για ετοιμοπαράδοτες απαντήσεις, προσφέρει πολυδαίδαλες διαδρομές.

- Εξάλλου, η ανάγνωση, που έτσι κι αλλιώς είναι πολύπλοκη εξερεύνηση, φαίνεται κουραστική σ' ένα κοινό που ζει μέσα στη βιασύνη, κάτω από την πίεση της χρησιμοθηρίας, παραπατώντας στην έξαψη των βίαιων ρυθμών. Η αποκρυπτογράφηση των τυπογραφικών συμβόλων και των νοημάτων είναι διαδικασία επίπονη, και κυρίως χρονοβόρα, άρα απορριπτέα σύμφωνα με την κυρίαρχη αντίληψη περί των σχέσεων χρόνου και χρήματος.

Ο Ροβινσώνας Κρούσος (εικ. J. J. Grandville)

Αλλά δεν είναι, σήμερα, μόνο ο χρόνος χρήμα. Και το βιβλίο μπορεί να είναι.

Αν η κοινωνία της αγοράς πρέπει να έχει άλλοθι, γιατί αυτό να μην είναι το βιβλίο; Προώθηση, λοιπόν, βιβλίων με τα χαρακτηριστικά και με τους μηχανισμούς της προώθησης καταναλωτικών προϊόντων: Διαφήμιση, προσφορές, δολώματα, ενισχυτικά κανάλια διάδοσης όπως, φιλμ, σίριαλ, εξαρτήματα ένδυσης, παιχνίδια κ.λπ. Βιβλία κατ' επίφαση λογοτεχνικά, που δημιουργούν οπαδούς και καταναλωτές, αντί αναγνώστες.

Μέρα του Παιδικού Βιβλίου σήμερα, ας δώσουμε το λόγο στους ήρωες της λογοτεχνικής φαντασίας, κι ας θυμηθούμε αυτούς που θα ονομάζαμε άλλοτε αξέχαστους και σήμερα ξεχασμένους.

Τα πιο πολλά από τα πρόσωπα που αγαπήθηκαν κατά τις αναγνώσεις της παιδικής ηλικίας έχουν γεννηθεί μέσα σε σελίδες μυθιστορήματος. Το μυθιστόρημα είναι το λογοτεχνικό είδος που προτιμούν τα παιδιά, αυτό που τα προσελκύει περισσότερο στο πάθος της ανάγνωσης.

Αν και το μυθιστόρημα για παιδιά γεννήθηκε ουσιαστικά τον ΙΘ΄ αιώνα, έργα και από προηγούμενους αιώνες συγκαταλέγονται στα πιο επιφανή της νεανικής βιβλιοθήκης και μάλιστα έργα που δε στόχευαν πάντα σε νεανικό κοινό. Παράδειγμα, το βιβλίο του Θερβάντες με τις ΠΕΡΙΠΕΤΕΙΕΣ ΤΟΥ ΔΟΝ ΚΙΧΩΤΗ(1605) πολυσέλιδο έργο για ενήλικους που διασκευάστηκε από νωρίς για παιδιά. Ετσι, οι περιπέτειες του ιδεολόγου ήρωα σ' έναν κόσμο χωρίς ευγένεια, ανθρωπιά, δικαιοσύνη, προκαλούν συχνά γέλιο αντί προβληματισμό, αλλά πάντα συμπάθεια.

Αντίθετα, ο ΡΟΒΙΝΣΩΝΑΣ ΚΡΟΥΣΟΣ (1719), του Δανιήλ Δεφόε αναδείχτηκε σε κάτι παραπάνω από έναν μυθιστορηματικό ήρωα: έγινε σύμβολο του αξιοθαύμαστου ανθρώπου που αντιμετωπίζει τη γιγάντια φύση με τη δύναμη του μυαλού του και την επιδεξιότητα των χεριών του. Μοναχικός ναυαγός που καταφέρνει να επιζήσει στο ερημονήσι του, συγκινεί και συναρπάζει ιδιαίτερα τους νέους. Γιατί ο Ροβινσώνας, στη σκέψη του νεανικού κοινού, είναι ένα παιδί που ενηλικιώνεται καθώς αναγκάζεται να αντιμετωπίσει θεμελιώδεις προκλήσεις, ένα παιδί που διδάσκεται όχι με σχολαστικές γνώσεις, αλλά ελεύθερα από την ίδια τη ζωή. 

Ο Χωκ Φιν (εικ. αγνώστου)

Ο ΓΚΙΟΥΛΙΒΕΡ (1726), ο πρωταγωνιστής στο μυθιστόρημα του Ιωνάθαν Σουίφτ, με τα ταξίδια του στα απίστευτα μέρη, παρ' όλο που μοιάζει να απευθύνεται κυρίως στους μεγάλους, με την απροκάλυπτη πολιτική κριτική που παρεμβάλλει συχνά, μένει στη φαντασία των νεαρών αναγνωστών ένας ήρωας εξαιρετικά οικείος. Ποιο είναι το μυστικό της φιλίας με έναν ήρωα φαινομενικά τόσο άσχετο με την παιδική ηλικία;

Ισως είναι το παιχνίδι του μικρού - μεγάλου που κυριαρχεί στο μύθο του, παιχνίδι πολύ σοβαρό σε μια ηλικία όπου ο άνθρωπος αναζητεί ακριβώς τη θέση του και την ταυτότητά του. Ισως είναι το παιχνίδι των ανατροπών που προκαλούν όχι μόνο έκπληξη ή ιλαρότητα, αλλά και μια κρυφή ικανοποίηση στα παιδιά: αυτός ο κόσμος των γιγάντων σίγουρα είναι ανάποδα, ας τον αναποδογυρίσουμε για να 'ρθει στα σωστά!

Μιλώντας για τα παιχνίδια ταυτότητας και μικρού - μεγάλου, δεν είναι δυνατόν να μη θυμηθούμε την ΑΛΙΚΗ ΣΤΗ ΧΩΡΑ ΤΩΝ ΘΑΥΜΑΤΩΝ (1863) του Λιούις Κάρολ. Αυτό το κοριτσάκι που από μια μυστηριώδη σήραγγα φτάνει σ' έναν κόσμο αλλόκοτο, ασυνάρτητο, όπου συνεχώς μικραίνει και μεγαλώνει, ζει μέσα στο παράλογο, και συγχρωτίζεται με το απρόβλεπτο.

Ενας ανήσυχος λαγός, ένας ανεκδιήγητος καπελάς, μια βασίλισσα - κούπα σε παρωδία δίκης, μωρά που μεταμορφώνονται σε γουρουνάκια, γάτες που γελάνε, μεταξοσκώληκας που καπνίζει ενώ φιλοσοφεί ...δίνουν αφορμή για μια γελοιοποίηση του διδακτικού σχολαστικισμού, των κανόνων και των απαγορεύσεων, των οριοθετήσεων και της σοβαροφάνειας.

Ο ΤΟΜ ΣΩΓΕΡ (1876) και ο ΧΩΚ ΦΙΝ (1884) του Μαρκ Τουαίν, είναι οι απόλυτοι ήρωες της παιδικής ηλικίας. Παιδιά που καταπιέζονται από όλα τα στερεότυπα των ενηλίκων - πληκτικό σχολείο, κοινωνική υποκρισία, ρατσισμός, δεισιδαιμονίες και προκαταλήψεις - πετυχαίνουν να τα γελοιοποιήσουν όλα και να εξασφαλίσουν για τον εαυτό τους την περιπέτεια και για τα όνειρά τους την ελευθερία. 

Ο Μικρός Πρίγκιπας (εικ. A. de Saint-Exupιry)

Στο ίδιο κλίμα της αμφισβήτησης του ενήλικου ορθολογισμού, αλλά με ποιητικό τρόπο, κινείται ένας από τους πιο πρόσφατους κλασικούς ήρωες, ο ΜΙΚΡΟΣ ΠΡΙΓΚΙΠΑΣ (1943) του Σαιντ Εξυπερύ. Τρυφερός, ανυπεράσπιστος, ονειροπόλος, μεγαλώνει μαζί με τον αναγνώστη, βοηθώντας τον να καταλάβει αξίες που η κοινωνία πασκίζει να χαρακτηρίσει ξεπερασμένες.

Φυσικά, υπάρχουν πολλοί ακόμη φανταστικοί σύντροφοι της ψυχής. Κάθε αναγνώστης έχει - ή μάλλον είχε - τους αγαπημένους του στη μαγική «βαλίτσα του ναυαγού»... Ομως, η μετατροπή των επιτυχημένων βιβλίων σε κινηματογραφικά έργα ή σε τηλεοπτικές παραγωγές κινουμένων σχεδίων, έχει αφαιρέσει απ' τους λογοτεχνικούς τύπους την αυθεντικότητα με την οποία τους είχαμε αγαπήσει. Τα περισσότερα παιδιά σήμερα δεν έχουν διαβάσει ποτέ τη ΧΑΪΝΤΙ (Γιοχάνα Σπίρι), τους ΤΡΕΙΣ ΣΩΜΑΤΟΦΥΛΑΚΕΣ (Δουμάς), το ΧΩΡΙΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ (Εκτωρ Μαλό) ή το ΝΗΣΙ ΤΩΝ ΘΗΣΑΥΡΩΝ (Ρόμπερτ Λιούις Στήβενσον), τη ΜΥΣΤΗΡΙΩΔΗ ΝΗΣΟ (Βερν) και τον ΟΛΙΒΕΡ ΤΟΥΙΣΤ (Κάρολος Ντίκενς), τον ΠΙΝΟΚΙΟ (Κάρλο Κολόντι), τον ΝΙΛΣ ΧΟΛΓΚΕΡΣΟΝ (Σέλμα Λάνγκερλεφ), τον ΒΑΡΟΝΟ ΜΥΝΧΑΟΥΖΕΝ(Μπύργκερ) και τον ΠΗΤΕΡ ΠΑΝ (Τζ. Μπάρρυ) ή τον ΜΑΓΟ ΤΟΥ ΟΖ (Φρανκ Μπάουμ)!

Οι γεμάτοι πάθος ήρωες που καθήλωσαν γενιές αναγνωστών είναι τώρα γνωστοί στο κοινό - αν είναι - μόνο από την ανάσυρσή τους στην επιφάνεια με την ευκαιρία διαφόρων επετείων, ή χάρη στην κινούμενη σε οθόνη εκδοχή τους.

Οι ήρωες των κλασικών παιδικών βιβλίων λοιπόν σιωπούν. «Προτιμότερο από το να τους αναλύουν στο σχολείο...», έλεγε ένας εξαίρετος Γάλλος θεωρητικός της λογοτεχνίας (Μαρκ Σοριανό).

Αλλά γιατί να μιλήσουν; Τι έχουν να πουν;

Οσοι υπήρξαν παθιασμένοι αναγνώστες στα παιδικά τους χρόνια γνωρίζουν καλά την απάντηση. Οσοι βυθίστηκαν στο ρωμαλέο, γεμάτο εικόνες λόγο, όσοι αφέθηκαν στη γοητεία του λυρισμού και της ονειροπόλησης, όσοι ένιωσαν τις σελίδες να γίνονται στους ώμους τους φτερά, όσοι γέλασαν και δάκρυσαν, όσοι έμειναν ξάγρυπνοι, νηστικοί, κρυμμένοι για να διαβάσουν, αυτοί ξέρουν πόσο ένα καλό βιβλίο πλουτίζει και πολλαπλασιάζει την ύπαρξη και φωτίζει και την πιο πεζή καθημερινότητα.

Δρ Ζωή Βαλάση, συγγραφέας

Ριζοσπάστης, 2/4/2006